اگر به تاریخ علاقه‌مند باشید حتما نام شهر افسوس به گوش شما آشناست، مخصوصا اگر بدانید که تاریخ این شهر باستانی در مقطعی به تاریخ کشورمان گره خورده، در واقع در برهه‌ای از زمان این شهر تحت فرامانروایی پادشاهان هخامنشی از کوروش تا داریوش سوم بوده است که در نهایت به دست اسکندر مقدونی از سلطه پارسی‌ها خارج می‌شود.

طبق افسانه‌ها، شهر تاریخی افسوس توسط قبیله آمازون‌، که متشکل از جنگجویانی زن بود، تأسیس شد.

در اساطیر یونانی اینطور آمده که قبیله آمازون‌ قبیله‌ای متشکل از زنان جنگجوی یونانی بود که به واسطه مهارت‌های سوارکاری، مهارت‌های رزمی، دلاوری و شجاعت شناخته می‌شدند.

این قبیله که مهاجران یونانی ساکن شهر تمیسکرا در حوالی دریای اژه بودند بعدها شهری به نام افسوس را بنا نهادند که در 9 کیلومتری دریای اژه، در سواحل غربی آناتولی و نزدیک لیدیا واقع شده بود. شهر افسوس ترکیه بزرگترین شهری است که مهاجران یونانی در منطقه آناتولی تاسیس کرده‌اند. (برگرفته از جلد دوم کتاب سامی صفحه 1001 و کتاب دبا جلد دهم صفحه 489)

بیشتر باستان شناسان برطبق مطالعات و تحقیقات باستان‌شناختی، تاریخ احداث شهر تاریخی افسوس را هزار تا هزار و پانصد سال قبل از میلاد تخمین زده‌اند. در قرن 6 قبل از میلاد؛ شخصی به نام کرِزوس، که پادشاه لیدیا بود، حکمرانی افسوس را نیز به دست آورد.

تحت حکومت کرزوس پادشاه لیدیا ( 585-546 ق.م)، ساخت معبد بزرگ آرتمیس در افسوس، که یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان بود، آغاز شد.

درپی شکست کرزوس از کورش، تمام شهرهای ایونی، ازجمله افسوس، به دست هخامنشیان افتاد . آنچه در این دوره بر اهمیت افسوس افزود و مایۀ پیشرفت بازرگانی آن شد، موقعیت آن به‌عنوان پل ارتباطی میان ساردیس و شوش بود.

معبد آرتمیس در طول سالیان متمادی بارها ویران، دچار آتش سوزی و مجددا بازسازی شده است. اما اولین باری که مورد آتش سوزی واقع شد در سال 356 قبل از میلاد توسط فردی ناشناس بود. مورخان بر این باورند که این آتش سوزی دقیقا در شب متولد شدن اسکندر مقدونی، رخ داده است.

افسوس تا زمان آزادی توسط اسکندر مقدونی در سال 334 قبل از میلاد تحت حاکمیت پارسیان باقی ماند. در سال 334 قبل از میلاد اسکندر مقدونی ایرانیان را شکست داد در آن زمان داریوش سوم پادشاه ایران بود.

در تاریخ آمده است که اسکندر قصد بازسازی معبد آرتمیس را داشته چرا که این معبد طی شکست ارتش ایران و فتح افسوس؛ ویران شده بود اما اهالی افسوس این کار را بدون کمک اسکندر انجام دادند و اسکندر تنها محوطۀ اطراف معبد را گسترش داد. عده‌ای از تاریخ نگاران علاقۀ اسکندر مقدونی به شهر افسوس را به‌سبب وجود معبد آرتمیس می‌دانند.

هُمِر شاعر و حماسه‌سرای یونانی در حماسۀ ایلیاد خود محل تولد آرتمیس (دختر زئوس) را در افسوس ذکر می‌کند. پیش‌تر گفتیم که معبد آرتمیس از عجایب هفتگانه دنیا بوده که در طول سالیان متمادی بارها ویران و سپس بازسازی شده است. امروزه ویرانی‌های آن در شهر افسوس قابل رویت است.

پس از مرگ اسکندر مقدونی در سال 323 قبل از میلاد، یکی از ژنرال‌های او به نام لیسیماخوس حاکمیت شهر افسوس را به دست گرفت و برای ادای احترام به همسرش آرسنیا، نام شهر افسوس را به آرسینیا تغییر داد.

لیسسماخوس بندر جدیدی ساخت، دیوارهای دفاعی شهر را در دامنه‌های کوه‌های Panayyr و Bülbül و در نتیجه شهر را تقریباً تا دو مایلی جنوب غربی گسترش داد.

در سال 281 قبل از میلاد نام شهر از آرسینیا به افسوس تغییر پیدا کرد و مجددا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بنادر تجاری در دریای مدیترانه پررونق شد. شهر افسوس ترکیه که به طور مداوم توسط جانشینان اسکندر و فرزندان آنها دست به دست می‌شود، مانند بسیاری از مناطق، سرانجام در اواخر قرن دوم قبل از میلاد تحت حکمرانی امپراطوران روم قرار گرفت.

کتابخانه سلسوس با قدمتی چند هزارساله و دارا بودن 12000 طومار نماد شهر افسوس ترکیه و بدون شک برجسته‌ترین بنای این شهر باستانی است. در کنار کتابخانه سلسوس، کتابخانه پرگاموم و کتابخانه اسکندریه جزو تاریخی‌ترین کتابخانه‌های ساخته شده در ترکیه به شمار می‌روند.

علاوه بر این، کتابخانه سلسوس را یکی از بهترین نمونه‌های معماری روم باستان می‌دانند. این کتابخانه توسط گاوس جولیوس آکویلا در حدود سال 125 بعد از میلاد برای بزرگداشت پدرش، تیبریوس ژولیوس سلسوس پولمینوس، که به عنوان فرماندار استان‌های آسیایی امپراتوری روم خدمت کرده بود، ساخته شد. اما در طی ساخت این کتابخانه تیبریوس درگذشت و درنتیجه با تابوتی که مخصوص به خودِ او طراحی و ساخته شده بود در زیر این سازه دفن شد.

این کتابخانه با دانش مدرن معماری آن زمان ساخته شده است که از جمله تکنیک‌های معماری مدرن آن زمان می‌توان به جهت‌گیری این سازه به شمت شرق اشاره کرد که به نورگیرشدن هر چه بیشتر کتابخانه می‌انجامید.

سالن تئاتر افسوس یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین تئاترهای جهان باستان بود که هنوز ویرانه‌ها و آثار باقی مانده از آن در شهر افسوس ترکیه مشهود است.

این تئاتر با ظرفیت 24000 نفر، مرکز فعالیت‌های هنری شهر بود. افزون بر آن مبارزات گلادیاتورها و بسیاری از رویدادهای سیاسی و عمومی نیز در این تئاتر برگزار می‌شد. سنت پل موعظه‌های خود در مورد خدا به عموم مردم را در تئاتر افسوس ایراد می‌کرد.

سنت پل یا پولس یکی از تأثیرگذارترین رهبران کلیسا در قرن نخست بعد از میلاد مسیح بود. او نقش مهمی در گسترش انجیل به غیریهودیان در قرن اول داشت و سفرهای بسیاری را برای تبلیغ دین مسیحیت در سراسر قلمرو روم باستان انجام داد.

در شهر باستانی افسوس به خصوص در زمان حکم‌رانی امپراطوران روم؛ افراد متمول در خانه‌های مجلل‌تری نسبت به مردم عادی زندگی می‌کردند. در حال حاضر تنها هفت ویلا از مجموعه آن ویلاهای مجلل باقی‌مانده است. بیشتر این ویلاها تراس‌هایی مشرف به کوهی موسوم به کوه بُلبُل (به ترکی بولبول) دارند.

این خانه‌های تقریبا روبه‌روی کتابخانه سلسوس واقع شده‌اند؛ به منظور حفاظت از ویرانه‌های تراس هوس در برابر عناصر طبیعی که ممکن است در طول زمان به این جاذبه‌های باستانی آسیب وارد کند، به دستور سازمان میراث فرهنگی ترکیه تمامی ویرانه‌های این ویلاها با سایبان‌هایی پوشانده شده است.