حمام گنجعلی خان کرمان، یادگاری از دوران صفویه
ایران ما پر است از شهرهای دیدنی، شهرهایی که وجب به وجب آنها سرشار از روایات تاریخی است، شهرهایی که وقتی درون آنها قدم میزنید، جای پای مردمان قدیم آن دیار میگذارید، انسانهایی که یا از اشراف و بزرگان بودند یا از مردمان محلی و رعایا.
کرمان یکی از همان شهرهایی است که سرشار است از تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم مختلف و اماکن دیدنی که به عنوان یک ایرانی باید حتما برای یک بار هم که شده از این نگین کویری ایران بازدید داشته باشید.
در شهر کرمان گنجینه‌ای وجود دارد که یادگاریست از دوران پر فراز و نشیب صفویه و شاه عباس بزرگ که قبل از به قدرت رسیدنش به عباس میرزای ولیعهد شهره بود. این گنجینه مجموعه گنجعلی خان می‌باشد که به دستور والی آن زمان کرمان، یعنی گنجعلی خان ساخته شد.
این مجموعه شامل حمام، کاروانسرا، ضرابخانه، آب انبار و مسجد می‌باشد که در این مطلب قصد داریم شما را با حمام گنجعلی خان آشنا کنیم. این حمام در سال 1020 و با همت گنجعلی بیک سنگ بنایش زده شده است …
اگر دلتان میخواهد که بیشتر درباره حمام گنجعلی خان کرمان بدانید با یگانه گشت و ادامه این مطلب همراه ما باشید.
نمایی از سردر حمام گنجعلی خان کرمان
تاریخچه‌ای مختصر از حمام گنجعلی خان کرمان
بیایید تا شما را بیشتر با تاریخچه حمام گنجعلی خان آشنا کنیم:
زمانی که شاه عباس هنوز به سلطنت نرسیده بود شخصی در کنار او بود که جز نزدیکان او شناخته می‌شد و شاه عباس بسیار به رهنمود‌های او توجه میکرد، شخصی که در ابتدا بِیک یا بَک بود و بعدها به خان تبدیل شد، آن شخص گنجعلی نام داشت.
گنجعلی شخصی با درایت و با کفایت بود و در بسیاری از مسائل خبره بود و نظراتش را به گوش شاهزاده جوان میرساند و مورد قبول وی نیز قرار میگرفت. سرانجام شاه عباس به مقام سلطنت رسید و گنجعلی بیک را که بسیار محترم میشمردش در مشهد به مقام خانی رساند.
البته گنجعلی خان القاب دیگری را نیز به خود دید از جمله مرشد و همینطور بابا، که لفظ بابا را شخص شاه برای او به کار میبرد. شاه عباس مسئولیتی سنگین را بر دوش وی گذاشت و بعد از مرگ والی کرمان، او را به عنوان حاکم کرمان انتخاب کرد و به جرات میتوان گفت شایسته‌ترین انتخاب ممکن بود.
از زمانی که گنجعلی خان والی کرمان شد، اوضاع کرمان روز به روز بهتر شد و مردم برای او احترام زیادی قائل بودند. اما از آنجا که انسان‌های ارزشمند و پاک‌سرشت و محبوب همیشه دارای دشمنانی هستند، وی نیز دشمنانی برای خود تراشیده بود.
در شهر اینطور شایعه کردند که گنجعلی خان مرد نالایقی است و برای ساخت ساختمان‌هایی که در نظر دارد میخواهد خانه‌های مردم را خراب کند و بسیاری مسائل دیگر را علیه وی پخش کردند.
این مطلب به گوش شاه عباس رسید و تحقیقاتی انجام داد که نتیجه‌اش به نفع گنجعلی خان بود.
گنجعلی خان به مدت 30 سال والی حکومت کرمان بود یعنی از سال 1005 تا 1034، در طی این مدت کرمان را متحول کرد و میتوان گفت کرمان قبل از او با کرمان بعد از او قابل قیاس نیست.
در طی این مدتی که در کرمان حکومت میکرد، مجموعه‌ای را بنا نهاد به نام گنجعلی خان که شامل حمام، آب انبار، مسجد و بخش های دیگی بود که به مرور زمان ساخته شدند.
تاریخ ساخت حمام گنجعلی خان:
تاریخ اصلی ساخت حمام گنجعلی خان به 1020 قمری بر میگردد، متاسفانه در برخی از کتب تاریخی و دیگر سایت‌های گردشگری این تاریخ را به اشتباه 989 درج کردند، در صورتی که این حمام به دستور گنجعلی خان ساخته شد و او در سال 1005 قمری والی کرمان شده بود.
تاریخ پایان ساخت حمام مشخص نیست اما میتوان حدس زد که در زمان خود گنجعلی خان ساخت آن به پایان رسیده است. این حمام را باید یکی از شاهکارهای معماری دوران صفوی بدانیم.
نکته جالبی که در مورد این حمام وجود دارد، هزینه ورودی آن است که برای مردم آن زمان رایگان بوده و اشراف و درباریان و همینطور کسبه بازار میتوانستند از آن بدون پرداخت هزینه‌ای استفاده کنند.
گنجعلی خان بعد از شاهکارهایی که در کرمان بنا کرد به حکومت قندهار منسوب شد، اما بخت با او یار نبود و در یکی از شبها که تصمیم میگیرد به پشت بام جهت استراحت برود، در نزدیکی صبح متاسفانه از پشت بام به حیاط افتاده و جانش را از دست میدهد.
حمام گنجعلی خان کرمان در 26 اردیبهشت ماه 1347 با شماره 829 در لیست آثار ملی قرار گرفت.
حمام گنجعلی خان کرمان بعد از دوران صفویه
بعد از گنجعلی خان بزرگ و مهمتر از آن بعد از دوران صفویه که اوج شکوفایی هنر و معماری ایران بود، کرمان دچار فراز و فرودهایی شد که نتوانست به شرایط مناسب زمان صفویه برگردد.
شاید مهمترین اتفاق بعد از دوران صفویه حضور لطفعلی خان زند در این شهر باشد که نزاع وی و آقا محمد خان قاجار را در پی داشت که متاسفانه موجب کور شدن لطفعلی خان زند شد.
بعد از دوران زندیه، زمان حکومت قاجاریان تقریبا حمام فعالیت روزانه خود را انجام میداد. این استفاده روزانه از حمام موجبات برخی آسیب‌های جزئی را فراهم کرده بود که دست نخورده باقی ماند. حمام گنجعلی خان کرمان تا سال 1316 به فعالیت خود ادامه داد.
بعد از آن سال و به مدت تقریبا 30 سال حمام به عنوان انباری برای کسبه بازار تبدیل شد. سال 1347 بود که فرح دیبا با بودجه‌ای که در اختیار داشت، توانست حمام گنجعلی خان کرمان را نیز مورد بازسازی و مرمت قرار دهد که آثار این بازسازی هنوز هم هویدا است.
به عنوان مثال میتوانید کاشی‌هایی که قدمتی 420 ساله دارند را دقیقا در کنار کاشی‌هایی که 40 سال قدمت دارند را مشاهده کنید، تفاوت آنها محسوس است.
البته دخل و تصرف‌هایی هم در این مدت روی حمام صورت گرفت که قسمت‌هایی را تغییر داد.
حمام گنجعلی خان به حمام خان نیز شهره است. این حمام همانطور که در بالا هم اشاره کردیم در سال 1347 به عنوان یکی از آثار ملی و تاریخی ایران به ثبت رسید.
امروزه این حمام به عنوان موزه مردم شناسی شهر کرمان شناخته میشود.
وجه تسمیه حمام گنجعلی خان کرمان
قبل از والی شدن گنجعلی خان در کرمان، حمام‌های عمومی ساخته شده بودند که نه جذابیت حمام خان را داشتند و نه وسعت زیادی، گنجعلی خان که به کرمان رهسپار شد و حکومت را به دست گرفت شروع به ساخت و ساز کرد و مجموعه‌ای را که در ذهن داشت، بر پا کرد.
به دلیل اینکه گنجعلی خان این حمام را که یکی از مجموعه‌های گنجعلی خان کرمان است بنا کرد، نام وی را روی حمام و دیگر مجموعه‌های آن گذاشتند.
البته مجموعه را به صورت مخفف مجموعه خان کرمان نیز میگویند اما درست‌تر آن است که نام کامل آن را به خاطر بسپارید.
معماری حمام گنجعلی خان کرمان
در این قسمت قصد داریم شما را بامعماری و تزئینات شاهکار حمام گنجعلی خان آشنا کنیم:
بخش های اصلی حمام گنجعلی خان
حمام‌های قدیمی و تاریخی و اصولا حمام‌های عمومی دارای بخش‌هایی هستند که در همه آنها مشترک است و قاعدتا اگر قرار است حمامی ساخته شود باید این قسمت‌ها را نیز داشته باشد .
از جمله بخش هایی که هر حمامی باید در خود داشته باشد عبارت است از : هشتی و دالان و ورودی، رختکن یا سربینه، گرمخانه و خزینه و البته یکی از مهمترین بخش‌های حمام یعنی سردر که کارکرد همه اینها را در ادامه به شما توضیح میدهیم.
دالان و هشتی:
دالان را به تعبیر ساده میتوان راهرو بیان کرد و به راهرویی اطلاق میشود که بعد از در ورودی قرار دارد. در این حمام اما طول دالان ابتدایی زیاد نیست و بعد از گذر کردن از چند پله به رختکن و یا سربینه اصلی حمام میرسید.
در برخی از حمام‌های دیگر اما راهروهای ورودی طویل‌تر ساخته می‌شوند. این طولانی ساخته شدن دالان دو دلیل دارد؛
یکی اینکه گرمای فضای داخل به بیرون و سرمای فضای بیرون به داخل انتقال پیدا نکند و
دو اینکه از بیرون به داخل دید نداشته باشد و حریم فضای داخلی حفظ شود.
بعد از اینکه از دالان حمام گنجعلی خان کرمان عبور کردید به فضایی میرسید که نامش هشتی است و در اکثر حمام‌ها و خانه‌های تاریخی بزرگ ایران میتوانید نمونه‌هایش را مشاهده کنید، هشتی به فضایی اطلاق میشود که بعد از ورودی قرار داشته و بیشتر کارکرد انتظار را داشته است.
رختکن:
سربینه یا رختکن اصلی‌ترین مکان یک حمام قدیمی است که بیشترین تزئینات را نیز به خود میبیند اینکه در گذشته آیا سقف رختکن هم تزئیناتی داشته یا خیر مشخص نیست اما مقرنس‌کاری‌ها و کاربندی‌های یزدی که روی سقف مشاهده میکنید شاهکار معماری دوران صفویه است.
رختکن حمام گنجعلی خان یک فضای 8 ضلعی است که یک حوض 8 ضلعی را نیز در وسط خود میبیند و زمانی که فواره آن به کار می‌افتاد محیطی دل نشین را به وجود می‌آورد.
در دو طرف 8 ضلعی، 6 سکو وجود دارد که هر کدام در زمان خود برای یک قشر مورد استفاده بوده است. اقشاری که در این سکوها قرار میگرفتند بازاری ها، اعیان، خان ها، روحانیان، رعایا و سادات کرمان بودند.
سکوها محل استراحت و تعویض لباس بوده و از پشت به سکوی کناری خود نیز متصل بوده است، البته کماکان این المان در حمام وجود دارد و در بازسازی‌ها دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته.
در رختکن فضای کوچک دیگری وجود دارد که روبروی حوض اصلی قرار دارد که میان در لقب گرفته. این مکان برای این بوده که دمای بدن افراد با دمای محیط به تعادل برسد و موجب بیماری یا سرما خوردن نشود.
البته کاربری دیگری نیز داشته، دلاکها در این قسمت استراحت میکردند، بعد از اینکه افراد لباسهای خود را از تن خارج کردند، باید به بخش گرمخانه میرفتند و از این دالان نیز باید عبور میکردند، بنابراین یکی از دلاکها را انتخاب میکردند و با خود به گرمخانه میبردند.
گرمخانه:
اما یکی دیگر از مهمترین بخش‌های حمام گنجعلی خان کرمان، گرمخانه آن است، گرمخانه به بخش‌های مختلفی تقسیم‌بندی شده است که عبارتند از:
بخش مرکزی گرمخانه، حاکم نشین، خزینه، نظافت خانه، بخش حجامت
بخش مرکزی گرمخانه:
زمانی که وارد فضای اصلی گرمخانه می‌شوید در دو طرف شما دو حوض وجود دارد که یکی 8 گوش و دیگری 4 گوش است که تقریبا کاربری یکسانی داشته‌اند.
آب دو حوض، آب سرد بوده و دلیل آن هم این است که بعد از یک حمام داغ که حرارت بدن بالاست ، باید برای اینکه بتوانند از حمام خارج شوند، دمای بدن را متعادل کنند بنابراین روی لبه این حوض‌ها مینشستند و پای خود را داخل آب میگذاشتند تا دمای بدنشان متعادل با دمای بیرون از گرمخانه شود.
حاکم نشین:
در گرمخانه قسمت دیگری وجود دارد که از طریق یک راهرو به گرمخانه متصل میشود و آن حاکم نشین می‌باشد. این بخش فقط به حاکم اختصاص داشته و زمانی که حاکم میخواسته از گرمابه استفاده کند، کل حمام را قرق میکردند.
این قسمت خزینه مخصوص به خود را داشته و یک سنگ مرمر قرمز نیز در این قسمت وجود دارد، البته از این سنگ قرمز رنگ داخل فضای اصلی گرمخانه نیز موجود است.
این سنگ مرمر قرمز رنگ، سنگ زمان نام داشته و کارکرد آن متوجه ساختن حاکم و دیگر افراد داخل گرمخانه نسبت به زمان روز بوده. به این صورت که پشت این دو سنگ مرمر خالی بوده و زمانی که نور خورشید به آن می تابیده هاله‌ای از نور را روی سنگ می‌افتاده که نشان از زمان دقیق روز داشته.
البته امروزه پشت این سنگ‌ها به دلیل اینکه خراب نشود و آسیب نبیند بسته شده و برای اینکه متوجه کارکرد آن سنگ شوید، چراغی را در پشت سنگ قرار دادند که همانند نور خورشید عمل میکند.
خزینه:
دیگر قسمت گرمخانه خزینه نام دارد که آب مورد استفاده برای استحمام در این بخش قرار داشته و از این قسمت به دیگر بخش‌های حمام منتقل می‌شده.
آب حمام گنجعلی خان کرمان، از قناتی به نام شهر آباد که در روستای شهر آباد بوده تامین می‌شده. این روستا در 30 کیلومتری شهر کرمان واقع شده است.
خزینه نیز 3 قسمت دارد، استخر اصلی و دو استخر کناری.
در کف استخر اصلی، دو دایره و گودی وجود دارد که دو دیگ مسی درون آن قرار میگرفته که موجب داغ شدن آب خزینه می‌شده، زیر این استخر اصلی دو متر خالی است و تون یا گلخن حمام در آن قرار دارد که محل گرم کردن آب است.
زیر این دیگهای مسی هیزم کار میگذاشتند تا آب داخل استخر گرم شود.
بخش سمت راستی آب سرد وجود داشته که برای ولرم کردن آب داغ داخل استخر به کار میرفته و قسمت سمت چپی استخر، آبی که ولرم شده و سر ریز شده را درون خود نگاه داشته و به دیگر بخش‌های حمام منتقل میکند.
نظافت خانه:
در گرمخانه بخش دیگری نیز وجود دارد که نظافت خانه نام دارد و برای کسانی مورد استفاده قرار میگرفته که میخواستند موهای زائد خود را از بین ببرند. این قسمت دارای چند غرفه است که افراد به صورت خصوی از آنها استفاده میکردند.
به دلیل اینکه نمیخواستند بوی نامطبوعی که از این بخش تولید میشود به مشام دیگر افراد داخل گرمخانه برسد، آن را بین 1 تا 1.5 متر پایین‌تر از کف گرمخانه ساخته‌اند.
برای خارج کردن بوی نامطبوع اما چاره دیگری در نظر گرفتند و سوراخی را در سقف قرار دادند تا از آنجا خارج شود.
بخش حجامت:
در گرمخانه قسمت دیگری نیز وجود دارد که به کار حجامت مشغول بودند، این بخش نیز دارای خزینه‌ای جداگانه بوده که آب آن از خزینه اصلی تامین می‌شده.
قبل از اینکه کسی بخواهد حجامت کند باید درون این آب قرار میگرفته تا بدن او داغ شده و خون‌ها در رنگ‌ها جریان پیدا کنند تا حجامت راحت‌تر شود.
بعد از اینکه حجامت انجام شد، فرد برای اینکه دوباره تمیز شود و نجاست را از خود پاک کند دوباره داخل همان خزینه شده و غسل میکند.
تزئینات حمام گنجعلی خان کرمان
حمام گنجعلی خان دارای جزئیات و ریزه‌کاری‌های هم در ساخت و هم در تزئینات می‌باشد. اگر بخواهیم به تزئینات این حمام جذاب و قدیمی اشاره کنیم میتوانیم به :
نقاشی ها و مقرنسهای شاهکار سردر
طاق نماهای کاشی کاری شده با کاشی معرق
کاشیکاری های لعاب دار دیواره ها
مجسمه های مومی از مردم آن زمان به همراه لباس های دوران صفویه
گچ بری های فوق العاده زیبا در بخش های مختلف و روی سقف حمام
و
پنجره های مشبک تعبیه شده در سقف رختکن اشاره کنیم که به زیبایی هر چه بیشتر حمام افزوده است. خود این تزئینات برای خود جاذبه‌ای جداگانه به شمار می‌رود.
مجسمه‌های مومی ساخت دست استاد مجسمه ساز ایرانی به نام استاد میر بابایی است که اهل طالقان بودند و در میان مجمسه‌ها نیز میتوانید مجسمه‌ای را که از خود ساخته است را نیز مشاهده کنید.
نکته ویژه در مورد حمام گنجعلی خان کرمان
در اینکه این جز شاهکارهای معماری ایرانی است شکی نیست ولی میخواهیم نکته‌ای ویژه را نیز در باره این حمام به شما اطلاع دهیم.
اگر خاطرتان باشد بالاتر اشاره کردیم که زیر خزینه و به طور دقیق‌تر زیر دیگهای مسی خزینه و در بخش تون حمام، هیزم‌هایی قرار میدادند که آب داخل خزینه را داغ کند ، اما دود حاصل از سوختن هیزم‌ها چه سرنوشتی داشت؟
این هنر و مهندسی دوران صفویه می‌باشد که بسیار غنی و آموزنده است. در زیر حمام 8 کانال وجود دارد که دود را به سمت بیرون منتقل میکند که 6 کانال داخال گرمخانه و 2 کانال دیگر داخل خود خزینه تعبیه شده است.
در فصول سرد سال این 6 کانال برای اینکه دمای محیط را گرم‌تر نگه دارند بسته میشدند و فقط 2 کانال داخل خزینه دود را خارج میکرد و در فصول گرم سال تمام دریچه‌های کانال‌ها باز میشدند و دور را خارج میکردند.
وندالیسم
یکی از مواردی که حتما لازم دانستیم تا با شما در میان بگذاریم، از بین بردن وندالیسم در آثار تاریخی است.
اگر با این واژه آشنایی ندارید بیایید تا کمی برایتان توضیح دهیم.
وندالیسم در لغت به معنای تخریب گرایی و یا خرابکاری است و در گردشگری به آن موضوع اشاره میکند که برخی افراد موجبات خرابی آثار تاریخی را فراهم میکنند.
متاسفانه در ایران و در اکثر جاذبه های تاریخی میتوانید با این موضوع مواجه شوید، یعنی افرادی خواسته یا ناخواسته موجب خرابی بخشی از جاذبه های تاریخی می شوند.
حالا یا با نقاشی کشیدن یا ثبت تاریخ تولد، یا با روشن کردن ذغال و .. بسیاری دیگر از مورادی که آسیب به جاذبه میزند.
پس بیایید از این به بعد کمی برای خود و تاریخ کشورمان ارزش قائل بوده و اگر کسی را مشاهده میکنیم که باعث ایجاد خرابی هایی در آثار تاریخی میشود، تذکر داده و جلوی او را بگیریم.
این جاذبه های تاریخی، از اهمیت بالایی برخوردار هستند پس باید در حفظ آنها کوشا باشیم.
بهترین زمان بازدید از حمام گنجعلی خان کرمان
ما برای اوقات فراغت خود سرگرمی‌های زیادی را در نظر میگیریم که یکی از آنها نیز سفر رفتن و مسافرت کردن است. حالا باید ببینیم چه زمانی برای چه مقصدی مناسب است که بتوانیم هم از سفرمان بهترین استفاده را داشته باشیم و هم از خود مقصد و جاذبه‌هایش لذت ببریم.
برای بازدید از کرمان و حمام گنجعلی خان کرمان ایام عید را پیشنهاد نمیکنیم چرا که هم بسیار شلوغ است هم نمیتوانید کامل از جاذبه‌ای که بازدید میکنید لذت برده و درباره آن اطلاعات کسب کنید.
پیشنهاد یگانه گشت به شما بعد از تعطیلات نوروز و تا پایان خرداد ماه می‌باشد، که هم هوا معتدل و بهاری و به دور از گرما است و هم تراکم جمعیت ایام نوروز را ندارد.
اما فصل تابستان هم زمان خوبی برای سفر به کرمان است، درست است که گرم است اما گرمای شهر تاریخی کرمان نیز لذت بخش است.
راستی این مطلبو نباید از دست بدی: صنایع دستی اصفهان
آدرس و ساعات بازدید و قیمت ورودی حمام گنجعلی خان کرمان
آدرس و ساعات بازدید : حمام گنجعلی خان همانطور که در بالا به آن اشاره کردیم یکی از مجموعه‌های گنجعلی خان است که در نزدیکی میدان ارگ قرار گرفته بنابراین اگر میخواهید از این حمام و دیگر مجموعه‌های گنجعلی خان بازدید داشته باشید، باید خود را به میدان ارگ برسانید.
ساعت بازدید از حمام گنجعلی خان از ساعت 9 صبح الی 7 شب می‌باشد.
هزینه ورودی : برای بازدید از هر جاذبه‌ای نیاز به پرداخت هزینه‌ای دارید، قیمت بلیط حمام گنجعلی‌خان برای اتباع ایرانی 15.000 تومان و برای اتباع خارجی 100.000 تومان می‌باشد.
مدت زمان مورد نیاز برای بازدید : زمان مورد نیازی که برای بازدید از حمام توصیه شده بین 45 دقیقه تا 1 ساعت می‌باشد.
نمای رختکن یا سربینه حمام گنجعلی خان کرمان
بدون دیدگاه